علائم تغییر دهنده ، کاربرد دیز ، بمل ، بکار - قسمت هشتم از درسهای تئوری

در این قسمت می‌خواهیم با علائم تغییر دهنده،دیز،بمل و بکار در موسیقی آشنا شویم. اگر یادتان باشد در بخش قبلی با پرده و نیم پرده آشنا شدیم و فهمیدیم بین کدام نت‌ها به طور طبیعی فاصلهٔ یک پرده‌ای هست و بین کدام نت‌ها فاصله‌ٔ نیم پرده‌ای وجود دارد.

نقش علائم تغییر دهنده این است که نت‌ها را یک نیم پرده یا دو نیم پردهٔ کروماتیک زیر یا بم می‌کند. نیم پردهٔ کروماتیک به نیم‌ پردهٔ بین دو نت همنام می‌گویند و نیم پردهٔ دیاتونیک نیم پردهٔ بین دو نت ناهمنام است. پس با این حساب در  فرایند دیز و بمل شدن نام نت عوض نمی‌شود. این نشانه‌ها که همیشه قبل از نت‌ و سمت چپ آن قرار می‌گیرند در ایران با نام‌های فرانسوی‌شان خوانده می‌شوند.

1. دیز (Dièse , Sharp)

دیز                    

دیز اگر کنار نت بدون علامتی قرار بگیرد آن را نیم پردهٔ کروماتیک بالا می‌برد یا زیرتر می‌کند (به سمت نت بالاترش می‌برد). مثلا: بین دو و ر در حالت عادی یک پرده فاصله است. حالا اگر نت دو را دیز کنیم و نیم پرده بالا ببریم، فاصلهٔ دو دیز تا ر می‌شود نیم پرده. یا بین سل و لا، اگر نت بم‌تر یعنی سل را دیز کنیم، در حقیقت سل را نیم پرده زیرتر کرده‌ایم پس فاصله‌اش با لا کمتر می‌شد و به نیم پرده می‌رسد.

حالا اگر نت زیرتر یعنی لا را دیز کنیم کنیم چی؟ نت لا نیم پرده بالاتر می‌رود پس از سل فاصلهٔ بیشتری می‌گیرد. الان فاصلهٔ نت سل و لا به جای یک پرده، یک و نیم پرده شده است.

اما اگر فاصلهٔ دو نت در حالت عادی نیم پرده باشد چی؟ مثلا بین می و فا. طبیعتا می دیز همان نت فا است و دو نت هم‌صدا می‌شوند؛ اما اگر فا را دیز کنیم، فاصلهٔ دو نت از نیم پرده به یک پرده می‌رسد.

2. بمل (Bémol , Flat)

بمل

بمل برعکس دیز عمل می‌کند یعنی هر موقع کنار نتی قرار بگیرد آن را نیم پرده بم‌تر می‌کند. همان مثال قبل را با بمل بررسی می‌کنیم. بین سل و لا اگر نت زیرتر یعنی «لا» بمل شود، فاصلهٔ دو نت به اندازهٔ نیم پرده کمتر می‌شود اما اگر نت بم‌تر یعنی سل بمل شود، فاصلهٔ دو نت به یک و نیم پرده می‌رسد.

یک نکته: بین دو نت پشت سر هم همیشه اگر نت بالایی بمل شود، با نت پایینی در حالت دیز هم صداست. مثلا نت سل و لا را در نظر بگیرید که فاصله‌شان یک پرده‌ای است: سل دیز و لا بمل تقریبا جایی بین دو نت قرار می‌گیرند و در موسیقی غربی با هم همصدا هستند.

3. دوبل دیز ( Double-Dièse , Double Sharp)

دوبل دیز

دوبل دیز برابر دو تا دیز است و هرگاه کنار نتی قرار بگیرد آن را به اندازهٔ دو نیم پرده بالا می‌برد. مثلا نت فا اگر دوبل دیز شود و دو نیم پرده بالاتر برود عملا با نت سل هم‌صدا می‌شود یا نت می اگر دوبل دیز شود با نت فا دیز هم‌صدا می‌شود (اگر گفتید چرا؟)

4. دوبل بمل (Double-Bémol , Double Flat)

دوبل بمل

این علامت که برابر با دو تا بمل است، برعکس دوبل دیز عمل می‌کند یعنی هروقت کنار نتی قرار بگیرد آن را دو نیم پرده بم تر می‌کند یا پایین‌تر می‌برد. مثلا نت می دوبل بمل برابر است با نت ر یا نت فا دوبل بمل هم‌صداست با نت می بمل(چرا؟).

5. بکار (Bécarre , Natural)

بکار

بکار اثر دیز، بمل، دوبل دیز و دوبل بمل را خنثی می‌کند و نت را به حالت اصلی و طبیعی خودش در می‌آورد. اگر در حالت دوبل دیز یا دوبل بمل بخواهیم فقط یکی از دیز یا بمل ها خنثی شود و نه هر دوی آنها، باید علامت بکار و دیز یا بکار و بمل را کنار همدیگر به کار ببریم در غیر این صورت علامت بکار هر دو دیز یا هر دو بمل را خنثی می‌کند.

علائم تغییر دهنده در موسیقی ایرانی

بد نیست همینجا دربارهٔ علائم تغییر دهنده در موسیقی ایرانی هم صحبت کنیم تا با آنها هم آشنا شوید. گفتیم در موسیقی ایرانی فاصله‌ای به نام ربع پرده هم داریم یعنی هر نت می‌تواند علاوه بر نیم پرده، یک چهارم پرده هم زیر یا بم شود. علائمی که علاوه بر دیز و بمل در موسیقی ایرانی استفاده می‌شوند سُری و کُرُن نام دارند.

1. سُری (Sori)

سُری

سری هم مثل بقیه علائم تغییر دهنده در سمت چپ نت قرار می‌گیرد و صدای نت را تقریبا ربع پرده زیر می‌کند. مثلا نت دو سری بین نت دو و دو دیز قرار می‌گیرد. اما چرا می‌گویم تقریبا ربع پرده؟ چون در موسیقی ایرانی نیم پرده و ربع پرده‌ها دقیقا برابر هم نیستند بلکه به نسبت دستگاهی که موسیقی در آن نواخته می‌شود کمی متغیرند.

2. کُرُن (Koron)

کُرُن

کرن بر عکس سری عمل می‌کند و نت را به اندازهٔ ربع یا یک چهارم پرده بم می‌کند. مثلا نت لا کرن بین نت لا و لا بمل قرار دارد یا نت دو کرن بین نت دو و سی قرار می‌گیرد (چرا؟)

نکتهٔ دیگر اینکه نشانه‌های دوبل سری و دوبل کرن نداریم و اینکه علامت بکار برای خنثی کردن اثر سری و کرن هم کاربرد دارد.

چند نکته دربارهٔ علائم تغییر دهنده

• علائم تغییر دهنده در دو حالت می‌توانند استفاده شوند: در آغاز قطعه و به طور موقت.

اگر در ابتدای خطوط حامل و بعد از کلید و قبل از کسر میزان قرار بگیرند به این معنی است که تا آخر قطعه برای آن نت باید استفاده شود (گرچه باید در هر خط دوباره نوشته شوند). مثلا اگر ابتدای خط حامل در محل نت فا و دو  علامت دیز بگذاریم یعنی تا آخر قطعه تمام فا و دو ها دیز هستند مگر اینکه در کنار آنها علامت بکار قرار بگیرد و آن را خنثی کند.

حالت دوم این است که در میان قطعه به صورت موقت کنار نت قرار بگیرند. در این حالت علامت تغییردهنده فقط در همان میزان کاربرد دارد و در میزان بعدی نت به حالت اولیه یا حالتی که در سرکلید داشته بر می‌گردد.

• علامت بکار هم مثل بقیه نشانه‌های موقتی فقط در همان میزان کاربرد دارد و نت را فقط در همان میزان خنثی می‌کند و بعد از آن نت به حالت قبلی اش بر می‌گردد.
• نشانه‌های دوبل دیز و دوبل بمل همیشه به حالت موقت وجود دارند و در اول حامل نوشته نمی‌شوند.

تمرین:

• مشخص کنید هرکدام از نت‌های زیر همصدا با چه نتی هستند.

دو دیز ر بمل فا  دوبل دیز سی بمل می دیز لا دوبل بمل دو دوبل بمل می دوبل دیز